İrəvan bölgəsində Oğuz-Türkmən tayfalarımız (1591)

İrəvan bölgəsində 1591-cü ilə aid Osmanlı təhrir dəftərində qeydə alınmış Oğuz-Türkmən tayfalarımız

Tarixi Oğuz-Türkmən yurdu Muğanımız

Tarixi Oğuz-Türkmən yurdu Muğanımız

«Mukan ― Sakinləri bu adı Muğan kimi tələffüz edirlər. Bu söz ərəb sözü deyil.
Mukan ― çoxlu oba və otlağın olduğu bir vilayətdir. O, burada öz sürülərini otladan Türkmənlərlə məskundur və Türkmənlər burada əhalinin çoxluğunu təşkil edirlər. Mukan Azərbaycanda yerləşir.»



___________________________________________________
Yaqut əl-Həməvi (1179-1229), “Kitab mucam əl-buldan”

Avşar Xanədanı

Avşar Xanədanı

1736 – 1804 tarixləri arasında İranda hökm sürmüş bir Türk xanədanı


Xanədanın ilk hökmdarı Nadir Şah, Oğuz (Türkmən) elinin Avşar (Afşar) boyuna mənsub olduğu üçün bu xanədana İran qaynaqlarında Afşariyyə (Afşarlılar) deyilir. Türk elm aləmində isə eyni xanədan daha ziyadə Afşarlar olaraq tanınmaqdadır.

Əhmədi Təbrizi "Türk dili" demiş

Əhmədi Təbrizi "Türk dili" demiş, "Azəri dili" ya da "Azərbaycan dili" deməmiş:

Sisianovu qorxudan İrəvanlılar

Sisianovu qorxudan İrəvanlılar

Qütbşahilər

Qütbşahilər

Hindistanda Gündoğu Dekan bölgəsində hökm sürmüş bir Türk xanədanı (1512 – 1687)

Bəhməni Dövlətinin yıxılması ilə (1527) ortaya çıxan beş müsəlman dövlətdən biridir. Mənşələrini Qaraqoyunlulara söykəməkdədirlər. Qaraqoyunlulara mənsub Baharlı tayfası öncə Həmədana, ardınca da Hindistana köç etmiş və burada Bəhməni Dövlətinin xidmətinə girmişdir. Tayfanın başçısı və eyni zamanda xanədanın qurucusu olan Sultan Qulu 1496-da Qütbülmülk ünvanını alaraq Günbatı Tilanqana valiliyinə təyin edildi. Bəhməni hökmdarları III Məhəmməd və Mahmud Şah ilə yaxşı münasibətdə olan Sultan Qulu, Hindistanın ən ünlü şəhərlərindən olan Qolkondaya sahib oldu (1496). Öncə Orissa və Karnatalı racalar tərəfindən idarə edilən Hindu üsyanını yatırdı. Ardınca Gündoğu Tilanqanaya vali təyin edilən Türk əsilli Qivamülmülkü aradan qaldıraraq bağımsızlığını elan etdi (1512).

Quzey Azərbaycanda Şahsevənlər (1921)

Quzey Azərbaycanda Şahsevənlər

İran Azərbaycanına Şahsevənlər Yunsur Paşa adlı bir nəfərin başçılığı ilə 3,000-dən çox alaçıq, yaxud ailə gəlmişdi. Yunsur Paşanın nəvələrindən Bəydəli Bəy və Qoca Bəydən bu tirələr törəmişlər: Bəydilli, Xocalı. Bəydillilərdən sonralar bir neçə tirə əmələ gəlmişdir ki, bunlardan da Azərbaycanda Bəydəli Bəyin oğlu Qara Qasım Bəydən törəyən yalnız bircə Qara Qasımlılar yaşayır.

Oğuz-Türkman yurdu Dəmirqapı Dərbənd

Oğuz-Türkman yurdu Dəmirqapı Dərbənd

«Dərbənd əhalisinin əvvəlki durumu barədə səhih bilgilər yoxdur və hətta onun, Dərbəndin Rusiya təbəəliyinə keçdiyi zaman nə qədərədək olması da bəlli deyil. Xəzər Dənizinin batı sahili boyunca 18-ci yüzilin ikinci yarısının ortalarında səyahət etmiş akademik Qmelinin fikrincə, o zaman Dərbənddə 4,000 ev, o cümlədən 100 Erməni [evi] vardı. Daha ağlabatanı, Bronevskinin, 1792-ci ildə bu şəhərin 2,200 evdən ibarət olması barədə məlumatıdır. Klaprotun (Tableau du Caucase), Dərbəndin ötən onillik içində 4,000 ailə tutması barədəki xəbəri Qmelinin şahidliyinə əsaslanır. Qamba Dərbəndin əhalisini 1824-cü ildə 7 və ya 8 min nəfər təxmin edir. 1832-ci ildə hazırlanmış kameral təsvirə görə, şəhərə əlavə edilmiş Sabnova kəndi və şəhər ətrafı ilə birlikdə, Dərbənddə, 1,795 evdə 5,139 nəfər kişi hesaba alınıb.

Türkman Yurdu

Türkman Yurdu

«Burada izah etməyi lüzumlu bilirəm ki, Loridən çıxandan etibarən biz yolüstü çoxlu köçəri Türkmənə rast gəlirdik ki, bunlar öz ailələri ilə sürəkli olaraq bir yerdən başqa yerə köçür, düşərgə olaraq otlaqlarla zəngin torpaqları seçir və bütün otlaqlar tükənənədək oralarda qalırlar.

Türkman dəbilqələri

Türkman dəbilqələri

Qaraqoyunlu, Ağqoyunlu və Səfəvi çağlarında ordumuzda istifadə edilmiş maskalı dəbilqələr. Bu tip dəbilqələr eynilə daha öncəki Türk ordularında — Bulqarlarda, Peçeneqlərdə, Qıpçaqlarda da olmuşdur. Bu da bizim orta çağlardakı ordumuzun öz ənənələri ilə birbaşa əski Türk ordu ənənələrinə bağlılığını və varisliyini göstərir.

İvan Şopen Ayrım Mahalı haqqında, 1829−1832-ci illər

İvan Şopen Ayrım Mahalı haqqında, 1829−1832-ci illər

Ayrımlı; Konya Sultanlığının dağılmasından sonra, burada hökm etmiş Tatarlar səpələndilər və onların bir qismi Ərməniyyədə məskunlaşaraq burada Ayrumlu və ya Rumlu adını aldılar.

Ayrımlı Mahalı

Ayrımlı Mahalı

«Ayrımlı Mahalı Somxeti ilə güneybatıdan qonşudur və o, Türklər

Hüləgü Xanın o ünlü məktubu !

Hüləgü Xanın 1258-ci ildə Bağdadı aldıqdan sonra Hələb Əmiri Əyyubi əl-Məlikü’n-Nasirə yazdığı o ünlü məktubu

«Məlik-ün Nasir bilsin ki, Bağdad üzərinə yürüyüb Tanrının qılıncı ilə buranı aldıq və oranın sahibini (yəni Xəlifəni) yanımıza çağıraraq ona iki sual verdik, sorğularımıza qarşılıq verə bilmədi, bundan dolayı Quranınızda “Tanrı heç bir qövmün əlindəki neməti, bu qövmün özü özünü pozmadıqca, almaz” deyildiyi kimi, özünün etmiş olduğu işlər üzündən bizim qəzəbimizə tuş gəlmiş oldu.

Qaraqoyunlu Məhəmməd Bayram Xan Baharlu-Türkmən

Qaraqoyunlu Məhəmməd Bayram Xan Baharlu-Türkmən

Bayram Xan (? – 1561), Xan-Xanan

Seyf Əli Bəyin oğludur. Dördüncü və ya beşinci nəsildəki əcdadı Əli Şükr Türkaməndir. Baharlu tayfasına mənsub olub, Həmədan və digər yerlərdə böyük malikanələrə sahib idi. Oğlu və ya nəvəsi olan Şir Əli ― ki, Pir Əli adı ilə də ünlüdür ― Qaraqoyunlu xanədanına mənsub Cahan Şah Baraninin tabeliyində idi. Uzun Həsən, Qaraqoyunluları məğlub etdikdə, Əbu Səidin xidmətinə keçdi isə də, bunun da qətl edilməsi üzərinə (1469), oğlu Sultan Mahmud Mirzənin tabeliyinə keçdi; onun ilə birlikdə Hisar Şadmanda iqamət etdi və qızı Paşa Bəyimi Sultan Mahmud ilə evləndirdi.

Şirvandakı Oğuz-Türkmən boyları

Şirvandakı Oğuz-Türkmən boyları

«...Quba və Şirvanda Zəngənə, Xəlilli və Kəngərli; Şirvanda Qaramanlı, Təkəli, Şamlı və Çakırlı; Qubada Osallı, Ərşəli, Ustacalı və Qacar tayfaları; Quba, Dərbənd və Şirvanda Bayat qəbiləsi; Şəkidə, Şirvanda Qaraqoyunlu, Xələc və sair bir çox tayfalar vardır.
Bunlar İran və Rum ölkələrində sakin olan Tərəkəmə və sair elat kimi, Türk tayfalarındandır.»

_____________________________________________________
Abbasqulu Ağa Bakıxanov, "Gülüstani-İrəm".

Tarixdə Türk qadını

Tarixdə Türk qadını

«Bu dəqiq bir gerçəkdir ki, Türk və Tatar ulusları yanında qadınlar çox etibar görür. Onlar bir buyruq yazdıqlarında:
"Sultanın və xatunlarının əmri ilə" ifadəsini mütləq qoyarlar! Qadınların hər biri bəzi əyalətlərin idarəsinə ortaqdır; böyük gəlirlərin sahibidir. Onlar hökmdarlarla yanaşı səfərə çıxarlar, lakin öz başlarına ayrı bir qərargahda gözləyərlər.»


_____________________________________________________
İbn Battuta (1304 — 1369), "Tuhfətü'n-Nuzzar fi Qəraibi'l-Əmsar və Əcaibi'l-Əsfar"

Güney Azərbaycan Ayrımları

Güney Azərbaycan Ayrımları

Ayrımlı (Farsca daha çox Ayromlu), Qərbi Azərbaycanın Türk tayfasıdır. İranın İrəvan və Naxçıvan vilayətlərini itirdiyi 1243/1828-ci il Türkmənçay Müqaviləsindən sonra, Türk tayfalarının döyüş bacarığını dəyərləndirən vəliəhd Abbas Mirzə, güzəştə gedilmiş torpaqların sakini olan bir sıra Türk tayfalarını, onlara mükafat kimi münbit torpaqlar və gur otlaqlar təklif edərək, Araz çayının güneyində yurd salmağa həvəsləndirdi. Onlardan biri də, Gümrü (sonradan Aleksandropol, və daha sonra da Leninakan) yaxınlığındakı irsi mülklərindən, Avacığa, Makının günbatısındakı mahala köçmüş Ayrımlı tayfası idi.

Çepnilər

Çepnilər

I Şah İsmayıl dövrü (1501 – 1524)

Çepnilərin 24 Oğuz boyundan biri olduğu bəllidir. Çepnilər Anadolunun fəthi və məskunlaşmasında çox önəmli rollar oynamış boylardan biridir. Çepnilərdən çoxsaylı bir topluluğun əskidən bəri Şiə və ya Şiəliyə meylli olduğu görünür. XVI yüzildə onlardan bir bölüyü Hələb Türkmənləri, önəmli bir dəstə də Sivas, Toqat və Amasya bölgəsindəki Ulu Yörük arasında yaşadığı kimi, yenə bu boya mənsub çoxsaylı bir topluluq da Trabzon, Bayburt, Gümüşxana, Girəsun və Canik (Ordu və Samsun) bölgəsində otururdu. Səfəvilər xidmətindəki Çepnilər də bu sayılan topluluq və bölgələrdən idilər.

Müzəffərəddin Sunqur

Sunqur

Müzəffərəddin Sunqur b. Mövdud (ö. 1161)

Salğurluların qurucusu və ilk hökmdarı (1148 – 1161)

Orta Asiyadan 1145-ci illərdə vaqe olan köçlər sırasında Əmir Mövdud idarəsində Fars bölgəsinə gələn Salğurlular, bu dönəmdə İraq Səlcuqlularının Fars məliki olan Məlikşah b. Mahmud ilə əmirlər arasında cərəyan edən olaylarda yer aldılar. Ailənin başçısı Sunqur bu sırada Məlikşah b. Mahmuda atabəy təyin edildi. Məlikşah b. Mahmud Atabəy Sunqurun qardaşını suçsuz yerə öldürdükdə, Sunqur üsyan edərək Şirazda Salğurlu xanədanının (Fars Atabəyləri) təməllərini atdı (543/1148). Sunqur, İraq Səlcuqluları arasındakı taxt qovğalarının sürdüyü dönəmdə Məlikşahın Farsdan qaçarkən yanında apara bilmədiyi oğlu Məlik Mahmudu Nevbencanda həbs etdi (Səfər 544/İyun 1149). Onun bu olaydan sonra taxta daha yaxın gördüyü Şahzadə Məhəmməd b. Toğrulu dəstəklədiyi və onu məlik elan etdiyi anlaşılmaqdadır.

Şəmsəddin-i İtâqi

Şəmsəddin-i İtâqi

(شمس الدين عتاقى)

(ö. 17-ci yüzilin ilk yarısı)

Batı dünyasından təsirlənən ilk Osmanlı həkimlərindən biri

 Əslən Şirvanlıdır. Təşrihü’l-əbdan və Tərcüman-i Qibalə-i Fəyləsufan adlı əsərinin müqəddiməsindən anlaşıldığına görə Quranı əzbərlədikdən sonra iyirmi ildən çox bir müddət nəqli və əqli elmlər üzərində təhsil almış, tibb və əczaçılığa dair təməl əsərləri oxumuşdur. 16-cı yüzilin sonlarında bölgədə meydana gələn savaşlar və iç qarışıqlıqlar əsnasında malları yağmalanmış, ailə fərdlərindən bir çoxunu itirmişdir. 1604-də Şirvan bölgəsi İrana tərk edildikdə otuz yaşlarında ikən məmləkətindən ayrılmaq məcburiyyətində qalmış, IV Murad dönəmində (1623 – 1640) İstanbula getmişdir. Tibb və təbiət elmləri oxuduğu halda kimsənin ona dəyər vermədiyindən, bu nədənlə ömrünün boşa keçdiyindən şikayətlənən Şəmsəddin-i İtaqi nəhayət dövrün öndə gələn şəxsiyyətlərindən İbrahim və Əli əfəndilər tərəfindən Türkcə bir anatomiya (təşrih-i əbdan) kitabı yazması üçün təşviq edilmiş və sədrəzəm Topal Rəcəb Paşanın hüzuruna çıxarılmış, Rəcəb Paşanın tövsiyyəsi ilə ona Hərameyn rütbəsi verilmişdir. IV Murada ithaf etdiyi əsərində Rəcəb Paşadan təriflə bəhs etdiyinə görə bu çalışmasını onun qısa sədrəzəmliyi zamanında (Rəcəb-Şəvval 1041/Fevral-May 1632) tamamlamış olmalıdır.

Abbas Mirzə Qovanlı-Qacar (1789-1833)

Abbas Mirzə Qovanlı-Qacar (1789-1833)

«...Fətəli şah Qacar taxt-taca varis kimi iki böyük oğlundan savayı, öz sevimlisi Abbas Mirzəni də seçmişdi. Cah-cəlal içində tərbiyə almış bu şahzadə buna rəğmən hər cürə təmtarağa düşmən idi və özünü daha sadə aparardı. Onun münasibəti sadəliyi və lütfkarlığı ilə seçilərdi. Başlıca əskik yönü həddən ziyadə hökmranlıqsevərliyi idi. Rusiyaya və Ruslara Abbas Mirzə barışmaz nifrət bəsləyirdi.
Abbas Mirzənin iqamətgahı ona həvalə edilmiş Azərbaycan vilayətinin baş şəhəri Təbriz idi. O, Fətəli şah Qacardan bir il öncə, daha dəqiqi 10 oktyabr 1833-cü ildə, Məşhəddə, Xorasan yürüşü zamanı vəfat etmişdi»



______________________________________________________
Adolf Berje, A.P. Yermolovun İrana səfirliyi//Ruskaya starina, № 6. 1877

Quzey Azərbaycan Ayrımları

Ayrumlar

Səlcuqlar bir sıra tayfalara bölünmüşlər və bunlardan bir çoxları Monqol hücumu dövründə onlara boyun əymək istəməyib, Kiçik Asiyaya çıxıb getmiş və oradan sonralar müxtəlif çağlarda Azərbaycana gəlmişdilər, bir bölümü isə Monqollar çağında da Azərbaycanda qalmışdı. Səlcuq tayfaları indi də Ayrum, Şamlı, Bəydilli, İnallı, Təklə, Qaramanlı, Əhmədli, Aydınlı, İmirli, Düxər və b. adlarla ünlüdür.

Kartli Krallığının pərdəarxası sahibi Borçalı İsa Xan

Kartli Krallığının pərdəarxası sahibi Borçalı İsa Xan

«Kral öncədən kiminsə Datunanın ölümü barədə danışmasını yasaqladı. O, kraliça xanımı öz çadırına gətirdi, ancaq o gün ağlaşmadan başqa bir şey söylənmədi. Kraliça xanım öz çadırına getdi, kral isə, Loru-Pəmbək və Ağcaqalanın sahibi Borçalı İsa Xanı dəvət edib onun məsləhətini soruşdu: “Kraliça xanım bizə vəsatətlə təşrif buyurmuşdur və bizim borcumuz onu qəbul etməkdir. Əvvəla o, bizə qohumdur, bir də ki, gürcü kralları ya da hakimləri çətinliyə düşəndə, vasitəçi kimi həmişə ya öz analarını ya da xanımlarını göndərərdilər. Teymuraz Gürcüstanın bu adətini yerinə yetirib. İndi biz nə etməliyik və siz mənə nə məsləhət görərdiniz?”.

Oğuz axınları ərəfəsində Azərbaycanın sərhədləri

Oğuz axınları ərəfəsində Azərbaycanın sərhədləri

«Arranın sərhədləri Bab-ül-Əbvabdan (1) Tiflisədək (2) və [oradan] Araz çayı yaxınlığındakı “Naxçıvan” (3) adı ilə tanınan yerədəkdir.

И. Шопен — Татары Армянской Области (1829-1832)

Татары Армянской Области

И. Шопен — 1829-1832 гг.

Пришельцы, поселившиеся в Армянской-Области разделяются на давних и новейших.

От давних пришельцев произошли все мусульмане, населяющие область, за исключением упоминаемых выше Курдов.