Qarslı Qarapapaq xanım və kişi milli geyimdə

Qarslı Qarapapaq xanım və kişi milli geyimdə (1912-1913-cü illər)

Hacı Əlililər

Hacı Əlililər

Hacı Əlili, İran Azərbaycanının Türk tayfasıdır. Onun başlıca qolu Vərziqan və Əhərin quzeyində, Qaracadağda (Arazbaran) yaşayır; digər bir qolu Marağa yaxınlığında yurd salıb. 1960-da, hər iki qol hələ  köçəri idi. Qaracadağ Hacı Əlililərinin yaylaqları Dizmar və Üzümdil mahallarında (dehistan) idi; onların qışlaqları Keyvan və Gərmədüz mahallarında idi. Marağa Hacı Əlililərinin yaylaqları Səhənd dağında idi; qışlaqları Urmiya gölünün gündoğu yaxasında, Gögandan (Azərşəhrin quzeybatısı) Cığatı (Zərrinərud) çayının deltasına qədər idi. Qaracadağ Hacı Əlililərinin tirələri bunlardır: Qaraxanlı, Tərəkəmə, Yağbastılı, Müqəddəm, Özbək Müqəddəm, Gəncəli, Qarabağlı, Çarıxlı, Mədədli, Pir Əlili, Zeynbəyli, Kəngərli və Qaradağlı. Marağa Hacı Əlililərinin tirələri bunlardır: İnallı, Zərgər, Yağbastılı və Duşmallı. Ledi Şeylə əsasən, Hacı Əlililər 1849-cu ildə 800 ailədən ibarət idi.

İranda köçəri Türk tayfalarının siyahısı (1856)

İranda köçəri Türk tayfalarının siyahısı (1856)

1) Avşar:
Qasımlı, Ərəşli ― Azərbaycan, Xuzistan, Kirman, Xorasan və Mazandaran. Özəyi Urmiyadadır ― 90,000 nəfər.


2) Qacar:
Qavallu, Dəvəli, Xiyaqlı, Dabanlı, Suçanlı, Kerli, İzzəddinli ― Astarabad, Mazandaran, Xorasanda Mərv və b. ― 50,000 nəfər.

3) Müqəddəm ― Azərbaycanda Marağa ― 8,000 nəfər.

Gəncə bölgəsi Oğuz-Türkmən ulusları (1593)

Gəncə bölgəsi Oğuz-Türkmən ulusları (1593)

Gəncə bölgəsində 1593-cü ilə aid Osmanlı təhrir dəftərində qeydə alınmış Türkmən ulusları və onların tayfa tərkibi:

1) Taife-i ulusât-i Yigirmidörtlü an sâkinân-i qəzâ-i Bərdə və qayrihu an havâss-i hümâyûn ― Yasavullu, Pəyrə Mahmudlu, Alişarlu, Tubilü, Sarı Hacılu, Tüllü, Bəxtiyarlu, Dədəxəlillü, Toxacılu, Gökçəkli, Zənd, Varvan, Dərəbəglü, Kürəhmədlü, Seydi Zənk, Alpavud, Yürəki, Baxşayışlu.

Quzey Azərbaycanda Bayatlar (1727)

Quzey Azərbaycanda Bayatlar (1727)

Bayat, İran, İraq və Türkiyə coğrafiyalarına yayılmış, Çingiz Xan çağında Azərbaycana köç etmiş Oğuz boylarından biriydi. Bir bölümü də Anadolu və Suriyaya keçmişdi. Teymur, bir qisim Bayat oymaqlarını Şamdan qaldıraraq, öncə Diyarbəkirə, oradan da Azərbaycana gətirib yerləşdirdi. 16-cı yüzildə Ağqoyunlu siyasəti və ardından Səfəvi dövlətinin quruluşu üstünə quzey Suriyadan köç edən bəzi Bayat oymaqları da Azərbaycana köç etdilər. Səfəvi şahları da, onları Mazandaran, Tehran və Xorasana köç etdirib, buralarda məskun etdilər. Bayatlar Azərbaycanda Gəncə, Bərdə, Quba, Şamaxı, Qarabağ və Maku çevrəsində yaşayırdılar. Maku xanlarının bir qismi bu Bayatlardan idi. 1593-də Xaçın qəzasının Çelaberd nahiyəsində yaşayan bir bölük Şam Bayadı bulunmaqdaydı. 1727-də də Bərdənin bu boydan adını almış nahiyəsi və bir obası ilə Ağcabədi obasında oturaq həyat sürürdülər. Anadolu Bayatlarının iki önəmli təşəkkülü olan Reyhanlu və Quzugüdənlü oymaqları da Azərbaycanda yaşamaqdaydı.

Padarlar

Padarlar

Padarlar Səfəvilər tərəfindən İrandan köçürülmüşlər və Ləzgiləri itaətə gətirmək üçün onlara yaxın bölgələrdə yerləşdirilmişlər. Padarları Ləzgilər «kürə» adlandırmışlar və onlar tədricən bütün ölkəyə yayılmış və hal-hazırda aşağıdakı obalarda yaşayırlar:

Borçalı ― Kəpənəkçidən milli geyimdə Türk xanımı (1912-1913)

Borçalı ― Kəpənəkçidən milli geyimdə Türk xanımı (1912-1913)

«Erməni Vilayəti»ndə köçəri Türk oymaqları və onların sayı (1829-1832)

«Erməni Vilayəti»ndə köçəri Türk oymaqları və onların sayı (1829-1832)

Rusiyanın Qafqaz canişini Qraf İ. F. Paskeviçin göstərişi ilə 1829—1832-ci illərdə yeni fəth edilmiş Naxçıvan və İrəvan xanlıqlarının coğrafi araşdırması ilə məşğul olmuş tarixçi və etnoqraf alim İvan Şopen bu ərazidə yaşayan köçəri Türk tayfaları ilə bağlı məlumat vermişdir. İvan Şopenin qeyd etdiyi həmin köçəri tayfalarımızın siyahısı:

Cavad Qəzasında Şahsevən obaları, 1870-ci il

Cavad Qəzasında Şahsevən obaları, 1870-ci il:

Obanın adı — Yurdu — Ailə sayı

1) Xırda-Pay: Muğan Çölünün quzeyində Araz boyunca;
2) Xəlfəli: Muğan Çölünün quzeyində Araz boyunca;
3) Muğanlı: Muğan Çölünün quzeyində Araz boyunca;
Toplam üçü birlikdə — 500 ailə;

4) Poladlı: Araz Çayından Çeyil-Çala dərəsinə gedən axarda, Kalağaylı kəndindən aşağıda — 300 ailə;

Yağısıyan

Yağısıyan

(ö. 491/1098)

Böyük Səlcuqlu Sultanı Məlikşahın öndə gələn sərkərdələrindən

İslam qaynaqlarında Yâğısiyân, Yağısiyân, Batı qaynaqlarında Ağsiyan, Ağusian, Ansian şəklində keçir. Yağısıyan b. Məhəmməd b. Alp ilk dəfə Sultan Məlikşah çağında fərqlənmişdir. Anadolu fatehi I Süleyman Şahın Antakyanı fəthindən (477/1084) sonra Hələb hakimiyyəti üçün Suriya Səlcuqlu Məliki Tutuş ilə etdiyi savaşda həyatını itirməsi üzərinə Məlikşah, bölgəni birbaşa özünə bağlamaq üçün İsfahandan şəxsən Quzey Suriyaya səfərə çıxdığı vaxt Yağısıyan da yanında idi. Hicri Ramazan 479-cu ildə (Dekabr 1086) öncə Hələbi, ardınca Antakyanı təslim alan Məlikşah, Yağısıyanı buraya vali təyin etdi. Yağısıyan daha sonra Fatimilərə qarşı düzənlənən hərəkata qatıldı. Hicri 482-də (1089) Fələstin və Suriyanı geri almaq üçün hərəkətə keçən Fatimilər Sur, Sayda, Beyrut, Əkka kimi sahil şəhərlərini zəbt edərək Dəməşqə uğursuz bir mühasirə girişimində bulundular. Sultan Məlikşahın əmri ilə Hələb Valisi Ağsunqur və Urfa Valisi Bozanla yanaşı Yağısıyan da qüvvələri ilə Tutuşun əmrinə keçdi və onunla bərabər Suriya hərəkatına qatıldı. Ancaq Humus və Ərka Qalasının fəthinin ardınca Trablusşam mühasirəsi əsnasında Tutuş ilə Səlcuqlu sərkərdələri arasında anlaşmazlıq çıxdıqda Fatimilərə qarşı bu mücadilə sürdürülə bilmədi (484/1091).

Gəncə bölgəsində Oğuz-Türkmən tayfalarımız (1593)

Gəncə bölgəsində 1593-cü ilə aid Osmanlı təhrir dəftərində qeydə alınmış Oğuz-Türkmən tayfalarımız

Ahıstabad nahiyəsi; Bu nahiyədə yaşayan Türkmən tayfaları: Canpaşalu, Qəzənfərlü, Qalalu, İbrahim Xəlifəlü, Kəsəmənli, Qılıçlu (Avşar), Molla Əhmədlü, Molla Hacılu, Pir Əhmədlü, Peyrəlü, Pir Aslan Xəlifə.

Alpavud nahiyəsi; Bu nahiyədə yaşayan Türkmən tayfaları: Eyyublu.

Arasbar nahiyəsi; Bu nahiyədə yaşayan Türkmən tayfaları: Qaradağlı Dizaq, Arab-i kiçik, Vəliyüddinlü.

Oğuz qövmü...

«Oğuz qövmünün köçüb, çəkib yürümədiyi yol varmı, evini tutub oturmadığı yurd varmı?»

___________________________________________________

Əbülqazi Bahadur Xan (1603 — 1663), "Şəcəre-i Tərakimə" (Türkmənlərin Şəcərəsi)

Şabranda Padar Türkləri, 1638-ci il

Adam Oleariusun qeydlərində Şabranda Padar Türkləri, 1638-ci il

«Aprelin 3-də biz Şabranadək iki mil getdik və üç kiçik çaydan keçdik. Bu ətraflarda, dağlarda, Padar adlanan tayfa yaşayır; O [tayfa] yaman oğurluq və yağmaçılıqla məşğuldur və iki və ya üç günlük məsafədə ətrafa basqınlar düzənləyir. Gün ərzində onlardan bəziləri, bizim nə dərəcədə güclü olduğumuzu və qorunduğumuzu soraqlamaq üçün burada idilər.»

Yazıçıoğlu Əlinin Səlcuq-nâməsində Oğuz Boyları və Damğaları (1436)

Yazıçıoğlu Əlinin 1436-cı ildə qələmə aldığı "Təvârix-i Âl-i Səlcuq" (Səlcuq-nâmə) adlı əsərində Oğuz Boyları və Damğaları:

Qara-Qoyunlu ulusunun oymaqları

Qara-Qoyunlu ulusunun oymaqları

a) Qara-Qoyunlu oymağı:

Qara-Qoyunlu ulusunu ətrafında toplayaraq onun özəyini təşkil edən Qara-Qoyunlu oymağı, Türk etnologiyasında çox dəfə göründüyü kimi, idarəçi bir rol oynamaq surəti ilə qəbiləvi mahiyyətini itirmişdir. 15-ci və 16-cı yüzillərdə Anadolunun müxtəlif yerlərindəki Qara-Qoyunlu və Qaraca-Qoyunlu kimi adlar daşıyan oymaqların, bu oymaq ilə əqrəba olduqlarına dair dəlillərə sahib olmadığımız kimi, Gündoğu Anadolu və Azərbaycanda bəzi qalıqları zamanımızadək gələn tayfalar ilə bu tarixi oymaq arasında daha çox siyasi bir münasibətin varlığına işarə edə bilər.

Əbdürrəhim Xan Baharlu-Türkman

Əbdürrəhim Xan Baharlu-Türkman

Xan-i Xanan Mirzə Əbdürrəhim Xan (ö. 1627)

Baburlular çağında alim və şairlərin qoruyucusu olaraq şöhrət qazanmış dövlət adamı və sərkərdə

1556-cı ildə Lahorda doğulmuşdur. Qaraqoyunluların önəmli oymaqlarından Baharlu Türkmənlərinə mənsubdur. Atası Bayram Xan, Xan Baba ləqəbi ilə ünlü idi. Bayram Xan, Qucaratın Patan şəhərində bir Əfqan tərəfindən öldürüldükdə, 1562-də Cəlaləddin Əkbərin sarayına aparıldı və orada yetişdi. Cəlaləddin Əkbərin himayəsində uzun sürə Qucaratda bulunan Əbdürrəhim, Səmal Meydan Savaşında başçılığı altındakı Baburlu mərkəz qüvvələri ilə asi Bayqara Mirzəni məğlub etdi. 1576-da Vəzir Xan Herəvinin nəzarətində “mir-i ərzlik”lə Qucarat valiliyinə təyin edildi. Bir sürə Şahzadə Səlimin atalığını etdi; bu arada Qucarat Sultanı III Müzəffərin yola gətirilməsində səyləri göründü. Sarkiç və Nadot zəfərlərindən sonra da atası kimi “xan-i xanan”lığa yüksəldildi. 1588-də Kanpur, 1591-də Multan valiliklərində bulundu və Sindin Arğunlu hakimi Canıbəg məsələsinin həll edilməsində önəmli rol oynadı. Nurəddin Cahangir çağında (1605 – 1627) Şahzadə Xürrəm ilə birlikdə Dekanda qalan Əbdürrəhim, Dehliyə qayıtdıqdan bir müddət sonra vəfat etdi. Dehlidə Əmir Xosrov-i Dəhləvinin şeyxi Nizaməddin Övliyanın türbəsi yanına dəfn edildi.

Səlcuq öncəsi Türk əmirlərindən Arslan əl-Bəsasiri

Səlcuq öncəsi Türk əmirlərindən Arslan əl-Bəsasiri

Əbü’l-Haris Arslan b. Abdillah əl-Müzəffər (ö. 451/1060)

Büveyhilərin son dövründə yaşamış bir Türk sərkərdəsi

İlk ağasının Fars bölgəsindəki Bəsa (Fəsa) şəhərindən olması nədəniylə Bəsasiri nisbəsini almışdır. Büveyhi əmirlərindən Bəhaüddövlənin azad edilmiş qulamı olmaqla bərabər əsas şöhrətini Cəlalüddövlə çağında qazanmışdır. Büveyhi Əmiri əl-Məlikü’r-Rahim Xosrov Firuz zamanındakı (1048 – 1055) qarışıqlıqlar əsnasında əmin-amanlığın və sakitliyin təmin edilməsində önəmli rol oynadı və Bağdad hərbi valiliyinə təyin edildi. Bəsasirinin güclü bir müxalifi olan Abbasi Vəziri Rəisürrüəsa İbnü’l-Müslimə, Toğrul Bəy ilə əlaqə saxlayırdı. Bəsasiri onu Toğrul Bəyə bağlı Oğuzlarla iş birliyi etməklə suçlayırdı. Vəzir isə Bəsasirini Fatimi Xəlifəsi Müstənsir-Billah adına fəaliyyətdə bulunmaqla ittiham edərək onu ordudakı Türklərin və Xəlifə əl-Qaim Biəmrillahın gözündən salmağa müvəffəq oldu. Bu sırada Xəlifə Qaim-Biəmrillahın dəvətini qəbul edən Toğrul Bəy, görünüşdə həcc fərzini yerinə yetirmək, əslində isə Suriya və Misirə hakim olan Fatimi Dövlətini aradan götürmək qayəsi ilə Bağdada gəldi (18 Dekabr 1055). Bəsasiri şəhərdən uzaqlaşıb Hillə Əmiri Dübeysin yanına sığınmaq məcburiyyətində qaldı; çox keçmədən də oradan ayrılaraq Rəhbəyə getdi və Fatimilərdən yardım istədi. Fatimi xəlifəsi ona Rəhbə valiliyini verərək hərbi yardım göndərdi. Bəsasiri bundan sonra Səlcuqlularla mübarizəyə girişdi və Məzyədilərdən Dübeys b. Əli ilə birlikdə hərəkətə keçərək Qutalmış və Mosul hakimi Qüreyşin başçılığındakı bir ordunu Sincarda məğlub etdi (9 Yanvar 1057). Daha sonra Mosulu da ələ keçirərək xütbəni Fatimi Xəlifəsi Müstənsir-Billah adına oxutdu. Toğrul Bəy buna qarşılıq verməkdə gecikmədi; 19 Yanvar 1057-də Bağdaddan ayrılaraq Mosul üzərinə yürüdü və şəhəri zəbt etdi (May 1057).

Marağa Atabəyi Ağsunqur əl-Əhmədili

Marağa Atabəyi Ağsunqur əl-Əhmədili

(ö. 527/1133)

Rəvvadi xanədanından olan və Azərbaycanda Marağa ilə çox güman digər bəzi yerləri idarə etmiş Səlcuqlulara bağlı İbrahim oğlu Əmir Əhmədilin məmlükü

Naxçıvan bölgəsində Oğuz-Türkmən tayfaları (1591)

Naxçıvan bölgəsində 1591-ci ilə aid Osmanlı təhrir dəftərində qeydə alınmış Oğuz-Türkmən tayfalarımızın bir qismi:

Mirzə Ələkbər Sabir "Türk dili" deyib bu dilə

Mirzə Ələkbər Sabir "Türk dili" deyib bu dilə, "Azəri dili" ya da "Azərbaycan dili" deməyib.

Qarabağın Cavanşir eli

Qarabağın Cavanşir eli

Cəsurluğu ilə məşhur bir Oğuz-Türkmən eli idi. 1727-ci ilə aid qeydlərdə bəhsi keçən Cavanşir tayfası, Gəncə vilayətində pərakəndə olmuş oymaqlar halında yaşayırdı. Mərkəzi qəzaya bağlı Gəncəbasan və Şəmkirbasan nahiyələri, Xalxa ilə Bərdənin Dizaq, Keştək, Vərəndə, Bayat və Xaçın nahiyələrində qışlayan və İrəvan sərhədində yaylayan Cavanşir oymaqları vardı. Bunlardan Gəncəbasanda yaşayanlar, qəza yaylağında yaylayar və heyvandarlıqla məşuğl olarlardı. Şəmkirdə yaşayanlar da Şəmkir yaylaqlarında yaylayıb, Aranında qışlayardılar. Xalxada yaşayanlar, Dumaqlı kəndində qışlayar, Qazançıda yaylayardılar. Bərdədə yaşayanlar Sarı Məclisi ilə Şəmşir kəndlərini qışlaq olaraq qullanardılar. Cavanşirə bağlı oymaqlar bunlardır:

Bərkyaruq

Bərkyaruq

(ö. 498/1104)

Böyük Səlcuqlu hökmdarı (1092 – 1104)

Sultan Məlikşahın Zübeydə Xatun adlı xanımından 474-ü ilin Məhərrəmində (İyun 1081) İsfahanda doğulmuş oğludur. Sultan Məlikşah, çox sevdiyi vəliəhd Şahzadə Əhmədin ölümündən sonra vəziri Nizamülmülkün də tövsiyyəsi ilə həyatdakı oğullarının ən böyüyü olan Bərkyaruqu vəliəhd təyin etdi. Ancaq Məlikşahın ani ölümü üzərinə xanımı Tərkən Xatun beş yaşındakı oğlu Mahmudu sultan elan etdirmək üçün hər vasitəni mübah sayaraq hərəkətə keçdi. Bu məqsədlə sultanın ölümünü gizlədiyi kimi əmirlərə böyük pullar verərək oğlunu dəstəkləyəcəklərinə dair and içdirdi. Sonda Xəlifə Müqtədi-Biəmrillahı da təhdid edərək Mahmudu sultan elan etdirib adına xütbə oxutmağı bacardı (485/1092). Atası öldüyü əsnada İsfahanda olan Bərkyaruqu Əmir Kürbuğa vasitəsilə həbs etdirdi. Ancaq Məlikşahın ölüm xəbərini alan Nizamülmülkün adamları vəzirə aid cəbbəxanaları yağmalayaraq üsyan bayrağını açdılar və həbsxanada bulunan Bərkyaruqu qurtarıb on bir yaşında ikən eyni ildə sultan elan etdilər. Tərkən Xatunun İsfahana yaxınlaşması üzərinə də onunla birlikdə Reyə doğru yola çıxdılar. Tərkən Xatun ilə Bərkyaruq arasında Borucerd şəhəri yaxınlarında meydana gələn savaşda Tərkən Xatun ağır bir yenilgiyə uğrayaraq İsfahana çəkildi (16 Zilhiccə 485/17 Yanvar 1093). Şəhəri bir sürə mühasirə edən Bərkyaruq Tərkən Xatundan 500,000 dinar alaraq mühasirəni qaldırıb Həmədana getdi. Edilən anlaşmaya görə Tərkən Xatun ilə Mahmud İsfahan və Farsa hakim olacaq, digər şəhərlər Bərkyaruqa tərk ediləcəkdi.

Oğuz Deyimləri

OĞUZ DEYİMLƏRİ

Abdulla Şaiq "Türk oğlu" deyib!

Abdulla Şaiq "Türk oğlu" deyib, "Azəri oğlu" ya da "Azərbaycanlı oğlu" deməyib:

Lay-lay mələkim, sevdiciyim, yavrucuğum, yat!
Bir də ələ düşməz bu çocuqluq dəmi, heyhat!

TÜRK OĞLUSAN, əcdadın ulu, şanlı, sərəfraz,
İştə vətənindir, a quzum, şanlı bu Qafqaz.



Abdulla Şaiqin (1881 — 1959) bu ilk mətbu şeiri uşaqlar üçün yazılmışdır. "Ananın öz oğluna lay-lay deməsi" başlıqlı bu şeirdə Ana öz övladına onun ulu və şöhrətli soykökə, gözəl və zəngin, əsrarəngiz təbiətli vətənə bağlı olduğunu başa salır.

Gəncədən Mərvə 177 illik macəranın son səhifəsi ― Bayram Əli Xan Qacar

Gəncədən Mərvə 177 illik macəranın son səhifəsi ― Bayram Əli Xan Qacar

Bayram Əli Xan (? – 1786), Mərv əmiri (1782 – 1786). Atası, I Abbasdan bəri Mərvdə hökm sürmüş Qacar ailəsinin İzzəddinlü qolundan idi; anası Salır Türkmən qəbiləsinə mənsub idi. Özünün də, Türkmənlər arasında tayı-bərabəri olmayan şücaət sahibi bir döyüşçü olaraq, şöhrət qazanmış olduğu söylənir. Buxaralı Murad-Biyə (Şah Məsum) qarşı bir savaşda, qorxusuzca atılqanlığı üzündən, pusquya düşmüş və döyüşərək ölmüşdür; başı Buxaraya gətirilmiş və siyasət meydanında nümayiş etdirilmişdir. İkinci oğlu Məhəmməd Kərim Mərvdə onun xələfi oldu. Özünü elmə həsr etmiş və zamanın Əflatunu (Əflatun-i vaqt) şöhrətini qazanmış olan böyük oğlu Məhəmməd Hüseyin, Məşhəddə qaldı.

Yeddi Oymaq

Yeddi Oymaq

«Daha bir tayfalar qrupu, Yeddi-Oymaq birliyi, ortaq mənşə ənənəsinə malikdir. Hal-hazırda Muğanda kəndli olan, Bəydili başçısının mənə dediyinə görə, bir vaxtlar buralarda [adından da göründüyü kimi] yeddi tirədən ibarət Yeddi-Oymaq tayfası varmış, o, onları belə sadaladı: Bəydili, Homunlu, Eyvatlı, Hacı-Xocalı, Qaballı, İnallı, Arablı; bunların hamısı indi Şahsevən tayfalarıdır, hərçənd o, bunların mənşəi haqqında heç nə bilmirdi. Bir sıra 19-cu yüzil qaynaqları Bəydililəri Azərbaycanın quzey-doğusunda Şahsevənlərlə birlikdə ancaq ayrıca qeyd edər ikən, bu adın digər qruplarına əskidən bəri İranın bir çox yerində rast gəlinir. İlkin Oğuz-Türkman boylarından biri Bəydili olmuşdur ki, bunlar da 14-cü yüzildə Suriya və Anadoluya köçmüşlər və buralarda onların bir çox hissəsi hələ də qalmışdır. Bir qolu daha sonra, Qızılbaş Şamlu tayfasının tərkib hissəsi kimi İrana gəlmiş və bir çox önəmli Səfəvi idarəçisi ilə təmin etmişlər, özəlliklə də I Şah Abbas dönəmində. "Tarixi-aləm arayi-Abbasi"də çoxsaylı Bəydili şəxsiyyətlərinə istinadlar içində biz, Şamlu əsilzadələrindən birinin, Kərkükdə Tavuqda yaşamış və öz tərəfdarları ilə birlikdə, Şah Abbasın Bağdada birinci yürüşündə [1623] Şahsevən olmuş, özünü Şaha təqdim etmiş, Sultan rütbəsini almış və Azərbaycan torpaqlarında bir sıra vəzifələr icra etmiş Gündoğmş Sultan Bəydili olduğunu öyrənirik.»

Dəyişən nədir?

Dəyişən nədir? 

«Qafqaz Tatarları özlərini Çingiz Xan və Əmir Teymur ordalarının törəmələri sayırlar; onlar daim bu ordaların əzəmətli qüdrətini və onlara tabe olmuş nəhəng əraziləri xatırlayırlar.»

İrəvan bölgəsində Oğuz-Türkmən tayfalarımız (1591)

İrəvan bölgəsində 1591-cü ilə aid Osmanlı təhrir dəftərində qeydə alınmış Oğuz-Türkmən tayfalarımız

Tarixi Oğuz-Türkmən yurdu Muğanımız

Tarixi Oğuz-Türkmən yurdu Muğanımız

«Mukan ― Sakinləri bu adı Muğan kimi tələffüz edirlər. Bu söz ərəb sözü deyil.
Mukan ― çoxlu oba və otlağın olduğu bir vilayətdir. O, burada öz sürülərini otladan Türkmənlərlə məskundur və Türkmənlər burada əhalinin çoxluğunu təşkil edirlər. Mukan Azərbaycanda yerləşir.»



___________________________________________________
Yaqut əl-Həməvi (1179-1229), “Kitab mucam əl-buldan”

Avşar Xanədanı

Avşar Xanədanı

1736 – 1804 tarixləri arasında İranda hökm sürmüş bir Türk xanədanı


Xanədanın ilk hökmdarı Nadir Şah, Oğuz (Türkmən) elinin Avşar (Afşar) boyuna mənsub olduğu üçün bu xanədana İran qaynaqlarında Afşariyyə (Afşarlılar) deyilir. Türk elm aləmində isə eyni xanədan daha ziyadə Afşarlar olaraq tanınmaqdadır.

Əhmədi Təbrizi "Türk dili" demiş

Əhmədi Təbrizi "Türk dili" demiş, "Azəri dili" ya da "Azərbaycan dili" deməmiş:

Sisianovu qorxudan İrəvanlılar

Sisianovu qorxudan İrəvanlılar

Qütbşahilər

Qütbşahilər

Hindistanda Gündoğu Dekan bölgəsində hökm sürmüş bir Türk xanədanı (1512 – 1687)

Bəhməni Dövlətinin yıxılması ilə (1527) ortaya çıxan beş müsəlman dövlətdən biridir. Mənşələrini Qaraqoyunlulara söykəməkdədirlər. Qaraqoyunlulara mənsub Baharlı tayfası öncə Həmədana, ardınca da Hindistana köç etmiş və burada Bəhməni Dövlətinin xidmətinə girmişdir. Tayfanın başçısı və eyni zamanda xanədanın qurucusu olan Sultan Qulu 1496-da Qütbülmülk ünvanını alaraq Günbatı Tilanqana valiliyinə təyin edildi. Bəhməni hökmdarları III Məhəmməd və Mahmud Şah ilə yaxşı münasibətdə olan Sultan Qulu, Hindistanın ən ünlü şəhərlərindən olan Qolkondaya sahib oldu (1496). Öncə Orissa və Karnatalı racalar tərəfindən idarə edilən Hindu üsyanını yatırdı. Ardınca Gündoğu Tilanqanaya vali təyin edilən Türk əsilli Qivamülmülkü aradan qaldıraraq bağımsızlığını elan etdi (1512).

Quzey Azərbaycanda Şahsevənlər (1921)

Quzey Azərbaycanda Şahsevənlər

İran Azərbaycanına Şahsevənlər Yunsur Paşa adlı bir nəfərin başçılığı ilə 3,000-dən çox alaçıq, yaxud ailə gəlmişdi. Yunsur Paşanın nəvələrindən Bəydəli Bəy və Qoca Bəydən bu tirələr törəmişlər: Bəydilli, Xocalı. Bəydillilərdən sonralar bir neçə tirə əmələ gəlmişdir ki, bunlardan da Azərbaycanda Bəydəli Bəyin oğlu Qara Qasım Bəydən törəyən yalnız bircə Qara Qasımlılar yaşayır.

Oğuz-Türkman yurdu Dəmirqapı Dərbənd

Oğuz-Türkman yurdu Dəmirqapı Dərbənd

«Dərbənd əhalisinin əvvəlki durumu barədə səhih bilgilər yoxdur və hətta onun, Dərbəndin Rusiya təbəəliyinə keçdiyi zaman nə qədərədək olması da bəlli deyil. Xəzər Dənizinin batı sahili boyunca 18-ci yüzilin ikinci yarısının ortalarında səyahət etmiş akademik Qmelinin fikrincə, o zaman Dərbənddə 4,000 ev, o cümlədən 100 Erməni [evi] vardı. Daha ağlabatanı, Bronevskinin, 1792-ci ildə bu şəhərin 2,200 evdən ibarət olması barədə məlumatıdır. Klaprotun (Tableau du Caucase), Dərbəndin ötən onillik içində 4,000 ailə tutması barədəki xəbəri Qmelinin şahidliyinə əsaslanır. Qamba Dərbəndin əhalisini 1824-cü ildə 7 və ya 8 min nəfər təxmin edir. 1832-ci ildə hazırlanmış kameral təsvirə görə, şəhərə əlavə edilmiş Sabnova kəndi və şəhər ətrafı ilə birlikdə, Dərbənddə, 1,795 evdə 5,139 nəfər kişi hesaba alınıb.

Türkman Yurdu

Türkman Yurdu

«Burada izah etməyi lüzumlu bilirəm ki, Loridən çıxandan etibarən biz yolüstü çoxlu köçəri Türkmənə rast gəlirdik ki, bunlar öz ailələri ilə sürəkli olaraq bir yerdən başqa yerə köçür, düşərgə olaraq otlaqlarla zəngin torpaqları seçir və bütün otlaqlar tükənənədək oralarda qalırlar.

Türkman dəbilqələri

Türkman dəbilqələri

Qaraqoyunlu, Ağqoyunlu və Səfəvi çağlarında ordumuzda istifadə edilmiş maskalı dəbilqələr. Bu tip dəbilqələr eynilə daha öncəki Türk ordularında — Bulqarlarda, Peçeneqlərdə, Qıpçaqlarda da olmuşdur. Bu da bizim orta çağlardakı ordumuzun öz ənənələri ilə birbaşa əski Türk ordu ənənələrinə bağlılığını və varisliyini göstərir.

İvan Şopen Ayrım Mahalı haqqında, 1829−1832-ci illər

İvan Şopen Ayrım Mahalı haqqında, 1829−1832-ci illər

Ayrımlı; Konya Sultanlığının dağılmasından sonra, burada hökm etmiş Tatarlar səpələndilər və onların bir qismi Ərməniyyədə məskunlaşaraq burada Ayrumlu və ya Rumlu adını aldılar.

Ayrımlı Mahalı

Ayrımlı Mahalı

«Ayrımlı Mahalı Somxeti ilə güneybatıdan qonşudur və o, Türklər

Hüləgü Xanın o ünlü məktubu !

Hüləgü Xanın 1258-ci ildə Bağdadı aldıqdan sonra Hələb Əmiri Əyyubi əl-Məlikü’n-Nasirə yazdığı o ünlü məktubu

«Məlik-ün Nasir bilsin ki, Bağdad üzərinə yürüyüb Tanrının qılıncı ilə buranı aldıq və oranın sahibini (yəni Xəlifəni) yanımıza çağıraraq ona iki sual verdik, sorğularımıza qarşılıq verə bilmədi, bundan dolayı Quranınızda “Tanrı heç bir qövmün əlindəki neməti, bu qövmün özü özünü pozmadıqca, almaz” deyildiyi kimi, özünün etmiş olduğu işlər üzündən bizim qəzəbimizə tuş gəlmiş oldu.

Qaraqoyunlu Məhəmməd Bayram Xan Baharlu-Türkmən

Qaraqoyunlu Məhəmməd Bayram Xan Baharlu-Türkmən

Bayram Xan (? – 1561), Xan-Xanan

Seyf Əli Bəyin oğludur. Dördüncü və ya beşinci nəsildəki əcdadı Əli Şükr Türkaməndir. Baharlu tayfasına mənsub olub, Həmədan və digər yerlərdə böyük malikanələrə sahib idi. Oğlu və ya nəvəsi olan Şir Əli ― ki, Pir Əli adı ilə də ünlüdür ― Qaraqoyunlu xanədanına mənsub Cahan Şah Baraninin tabeliyində idi. Uzun Həsən, Qaraqoyunluları məğlub etdikdə, Əbu Səidin xidmətinə keçdi isə də, bunun da qətl edilməsi üzərinə (1469), oğlu Sultan Mahmud Mirzənin tabeliyinə keçdi; onun ilə birlikdə Hisar Şadmanda iqamət etdi və qızı Paşa Bəyimi Sultan Mahmud ilə evləndirdi.

Şirvandakı Oğuz-Türkmən boyları

Şirvandakı Oğuz-Türkmən boyları

«...Quba və Şirvanda Zəngənə, Xəlilli və Kəngərli; Şirvanda Qaramanlı, Təkəli, Şamlı və Çakırlı; Qubada Osallı, Ərşəli, Ustacalı və Qacar tayfaları; Quba, Dərbənd və Şirvanda Bayat qəbiləsi; Şəkidə, Şirvanda Qaraqoyunlu, Xələc və sair bir çox tayfalar vardır.
Bunlar İran və Rum ölkələrində sakin olan Tərəkəmə və sair elat kimi, Türk tayfalarındandır.»

_____________________________________________________
Abbasqulu Ağa Bakıxanov, "Gülüstani-İrəm".

Tarixdə Türk qadını

Tarixdə Türk qadını

«Bu dəqiq bir gerçəkdir ki, Türk və Tatar ulusları yanında qadınlar çox etibar görür. Onlar bir buyruq yazdıqlarında:
"Sultanın və xatunlarının əmri ilə" ifadəsini mütləq qoyarlar! Qadınların hər biri bəzi əyalətlərin idarəsinə ortaqdır; böyük gəlirlərin sahibidir. Onlar hökmdarlarla yanaşı səfərə çıxarlar, lakin öz başlarına ayrı bir qərargahda gözləyərlər.»


_____________________________________________________
İbn Battuta (1304 — 1369), "Tuhfətü'n-Nuzzar fi Qəraibi'l-Əmsar və Əcaibi'l-Əsfar"

Güney Azərbaycan Ayrımları

Güney Azərbaycan Ayrımları

Ayrımlı (Farsca daha çox Ayromlu), Qərbi Azərbaycanın Türk tayfasıdır. İranın İrəvan və Naxçıvan vilayətlərini itirdiyi 1243/1828-ci il Türkmənçay Müqaviləsindən sonra, Türk tayfalarının döyüş bacarığını dəyərləndirən vəliəhd Abbas Mirzə, güzəştə gedilmiş torpaqların sakini olan bir sıra Türk tayfalarını, onlara mükafat kimi münbit torpaqlar və gur otlaqlar təklif edərək, Araz çayının güneyində yurd salmağa həvəsləndirdi. Onlardan biri də, Gümrü (sonradan Aleksandropol, və daha sonra da Leninakan) yaxınlığındakı irsi mülklərindən, Avacığa, Makının günbatısındakı mahala köçmüş Ayrımlı tayfası idi.

Çepnilər

Çepnilər

I Şah İsmayıl dövrü (1501 – 1524)

Çepnilərin 24 Oğuz boyundan biri olduğu bəllidir. Çepnilər Anadolunun fəthi və məskunlaşmasında çox önəmli rollar oynamış boylardan biridir. Çepnilərdən çoxsaylı bir topluluğun əskidən bəri Şiə və ya Şiəliyə meylli olduğu görünür. XVI yüzildə onlardan bir bölüyü Hələb Türkmənləri, önəmli bir dəstə də Sivas, Toqat və Amasya bölgəsindəki Ulu Yörük arasında yaşadığı kimi, yenə bu boya mənsub çoxsaylı bir topluluq da Trabzon, Bayburt, Gümüşxana, Girəsun və Canik (Ordu və Samsun) bölgəsində otururdu. Səfəvilər xidmətindəki Çepnilər də bu sayılan topluluq və bölgələrdən idilər.

Müzəffərəddin Sunqur

Sunqur

Müzəffərəddin Sunqur b. Mövdud (ö. 1161)

Salğurluların qurucusu və ilk hökmdarı (1148 – 1161)

Orta Asiyadan 1145-ci illərdə vaqe olan köçlər sırasında Əmir Mövdud idarəsində Fars bölgəsinə gələn Salğurlular, bu dönəmdə İraq Səlcuqlularının Fars məliki olan Məlikşah b. Mahmud ilə əmirlər arasında cərəyan edən olaylarda yer aldılar. Ailənin başçısı Sunqur bu sırada Məlikşah b. Mahmuda atabəy təyin edildi. Məlikşah b. Mahmud Atabəy Sunqurun qardaşını suçsuz yerə öldürdükdə, Sunqur üsyan edərək Şirazda Salğurlu xanədanının (Fars Atabəyləri) təməllərini atdı (543/1148). Sunqur, İraq Səlcuqluları arasındakı taxt qovğalarının sürdüyü dönəmdə Məlikşahın Farsdan qaçarkən yanında apara bilmədiyi oğlu Məlik Mahmudu Nevbencanda həbs etdi (Səfər 544/İyun 1149). Onun bu olaydan sonra taxta daha yaxın gördüyü Şahzadə Məhəmməd b. Toğrulu dəstəklədiyi və onu məlik elan etdiyi anlaşılmaqdadır.

Şəmsəddin-i İtâqi

Şəmsəddin-i İtâqi

(شمس الدين عتاقى)

(ö. 17-ci yüzilin ilk yarısı)

Batı dünyasından təsirlənən ilk Osmanlı həkimlərindən biri

 Əslən Şirvanlıdır. Təşrihü’l-əbdan və Tərcüman-i Qibalə-i Fəyləsufan adlı əsərinin müqəddiməsindən anlaşıldığına görə Quranı əzbərlədikdən sonra iyirmi ildən çox bir müddət nəqli və əqli elmlər üzərində təhsil almış, tibb və əczaçılığa dair təməl əsərləri oxumuşdur. 16-cı yüzilin sonlarında bölgədə meydana gələn savaşlar və iç qarışıqlıqlar əsnasında malları yağmalanmış, ailə fərdlərindən bir çoxunu itirmişdir. 1604-də Şirvan bölgəsi İrana tərk edildikdə otuz yaşlarında ikən məmləkətindən ayrılmaq məcburiyyətində qalmış, IV Murad dönəmində (1623 – 1640) İstanbula getmişdir. Tibb və təbiət elmləri oxuduğu halda kimsənin ona dəyər vermədiyindən, bu nədənlə ömrünün boşa keçdiyindən şikayətlənən Şəmsəddin-i İtaqi nəhayət dövrün öndə gələn şəxsiyyətlərindən İbrahim və Əli əfəndilər tərəfindən Türkcə bir anatomiya (təşrih-i əbdan) kitabı yazması üçün təşviq edilmiş və sədrəzəm Topal Rəcəb Paşanın hüzuruna çıxarılmış, Rəcəb Paşanın tövsiyyəsi ilə ona Hərameyn rütbəsi verilmişdir. IV Murada ithaf etdiyi əsərində Rəcəb Paşadan təriflə bəhs etdiyinə görə bu çalışmasını onun qısa sədrəzəmliyi zamanında (Rəcəb-Şəvval 1041/Fevral-May 1632) tamamlamış olmalıdır.

Abbas Mirzə Qovanlı-Qacar (1789-1833)

Abbas Mirzə Qovanlı-Qacar (1789-1833)

«...Fətəli şah Qacar taxt-taca varis kimi iki böyük oğlundan savayı, öz sevimlisi Abbas Mirzəni də seçmişdi. Cah-cəlal içində tərbiyə almış bu şahzadə buna rəğmən hər cürə təmtarağa düşmən idi və özünü daha sadə aparardı. Onun münasibəti sadəliyi və lütfkarlığı ilə seçilərdi. Başlıca əskik yönü həddən ziyadə hökmranlıqsevərliyi idi. Rusiyaya və Ruslara Abbas Mirzə barışmaz nifrət bəsləyirdi.
Abbas Mirzənin iqamətgahı ona həvalə edilmiş Azərbaycan vilayətinin baş şəhəri Təbriz idi. O, Fətəli şah Qacardan bir il öncə, daha dəqiqi 10 oktyabr 1833-cü ildə, Məşhəddə, Xorasan yürüşü zamanı vəfat etmişdi»



______________________________________________________
Adolf Berje, A.P. Yermolovun İrana səfirliyi//Ruskaya starina, № 6. 1877

Quzey Azərbaycan Ayrımları

Ayrumlar

Səlcuqlar bir sıra tayfalara bölünmüşlər və bunlardan bir çoxları Monqol hücumu dövründə onlara boyun əymək istəməyib, Kiçik Asiyaya çıxıb getmiş və oradan sonralar müxtəlif çağlarda Azərbaycana gəlmişdilər, bir bölümü isə Monqollar çağında da Azərbaycanda qalmışdı. Səlcuq tayfaları indi də Ayrum, Şamlı, Bəydilli, İnallı, Təklə, Qaramanlı, Əhmədli, Aydınlı, İmirli, Düxər və b. adlarla ünlüdür.

Kartli Krallığının pərdəarxası sahibi Borçalı İsa Xan

Kartli Krallığının pərdəarxası sahibi Borçalı İsa Xan

«Kral öncədən kiminsə Datunanın ölümü barədə danışmasını yasaqladı. O, kraliça xanımı öz çadırına gətirdi, ancaq o gün ağlaşmadan başqa bir şey söylənmədi. Kraliça xanım öz çadırına getdi, kral isə, Loru-Pəmbək və Ağcaqalanın sahibi Borçalı İsa Xanı dəvət edib onun məsləhətini soruşdu: “Kraliça xanım bizə vəsatətlə təşrif buyurmuşdur və bizim borcumuz onu qəbul etməkdir. Əvvəla o, bizə qohumdur, bir də ki, gürcü kralları ya da hakimləri çətinliyə düşəndə, vasitəçi kimi həmişə ya öz analarını ya da xanımlarını göndərərdilər. Teymuraz Gürcüstanın bu adətini yerinə yetirib. İndi biz nə etməliyik və siz mənə nə məsləhət görərdiniz?”.

Oğuz axınları ərəfəsində Azərbaycanın sərhədləri

Oğuz axınları ərəfəsində Azərbaycanın sərhədləri

«Arranın sərhədləri Bab-ül-Əbvabdan (1) Tiflisədək (2) və [oradan] Araz çayı yaxınlığındakı “Naxçıvan” (3) adı ilə tanınan yerədəkdir.